Pravoslavni Srbi doseljeni sa Balkana već od XV. veka žive i sahranjuju se na teritoriji današnje Mađarske. Njihova rana groblja nisu preživela, a arheološka istraživanja ovih grobalja nisu u prvom planu naučnog interesovanja. Samo nekoliko nadgorbnih spomenika iz Kovina (16. vek) i Budima (17. vek) odnosi se na mesta sahranjivanja oko bivših srpskih pravoslavnih crkava. Posle Velike Seobe Srba, 1690. godine, Srbi u Mađarskoj – zahvaljujući dobijenim crkvenim privilegijama – osnovali su svoja groblja u mnogim gradovima i naseljima, koja su, sa nekoliko izuzetaka, likvidirani tokom 20. veka. Međutim, više od ovih nadgrobnih spomenika kulturne i umetničke vrednosti spašen je sa ovih groblja i smešten u portama srpskih pravoslavnih crkava i grobljama. Pošto je značajan broj lokalnih sprskih zajednica znatno smanjen usled emigracije (1920-1931) i asimilacije, većina groblja otvorenih krajem 19-og i početkom 20-ih veka, je uništeno ili je visoko ugroženo – piše Pera Lastić, direktor Srpskog instituta u svojoj studiji, koji je objavljen pod nazivom “Srpska pravoslavna groblja, grobovi i nadgrobni spomenici u Mađarskoj” u časopisu “Regio”.
Ipak o postojanju ovih grobalja nam ukazuju mnogi arhivski dokumenti, kao što su na primer stare geografske karte, katastarske mape ili podaci iz matičnih knjiga sačuvanih u crkvenim arhivima.
(Izvor: https://maps.arcanum.com/hu/)
Tokom proleća i leta 2023. godine, zahvaljujući aktivnostima mesnih srpskih samouprava i drugih srpskih organizacija započeli su radovi na spasavanju srpskih nadrgobnih spomenika u na očuvanju pamćenja na kulturu sećanja Srba u Budimpešti.
Na inicijativu članove srpske zajednice iz XII. i V. kvarta, Samouprava Srba u Budimpešti u saradnji sa Srpskim institutom krenuli su u akciju za spašavanje srpskih nadgrobnih spomenika na Farkašretskom groblju. U ovom groblju nalazi se jedan nadgrobni spomenik istaknutim Srbima iz Budima i Pešte, čiji su zemni ostaci preneti sa nekadašnjeg Tabanskog groblja koje je saniran krajem 1930-ih godina.
Izvor: http://taban-anno.blogspot.com/2013/01/tabani-temeto.html
Prema dogovorima sa zamenikom glavnog gradonačelnika Budimpešte Gabora Kerpel-Fronijusa predstavnici srpske zajednice dostigli su da se grobovi sačuvaju do kraja ove godine. Dok su o budućnoj zaštiti i očuvanju ovih kulturnih nasleđa u toku dalji pregovori.
Paralelno s time, tokom marta 2023. godine počeli su pregovori o postavljanju spomenika (spomen-krsta) na mestu nekadašnjeg groblja u Ferencvarošu. Tokom 19. veka na mestu današnjeg kulturnog doma ovde je postojalo srpsko groblje gde su bile sahranjene između ostalog i takve istaknute ličnosti kao što su Mihajlo Vitković, Uroš Nestorović, Georgije Margo ili Naum Bozda.
Izvor portreta: http://mek.oszk.hu/01900/01903/html/cd7/kepek/c1783lap179.jpg
Zahvaljujući radu Srpske samouprave IX. (Ferencvaroš) i XX. kvarta (Kišpešt), trudu Igora Rusa, potpredsednika Samouprave Srba u Mađarskoj, kao i stručnoj podršci Pere Lastića, direktora Srpskog instituta ove godine realizovaće se plan za postavljenje spomen obeležja nekadašnjeg srpskog groblja u Ferencvarošu.
Sufinansiranje projekta će se ostvariti putem konkursa Fondacije “Gabor Betlen”.
Dok je izradu crteža spomenika i spomen krsta uradila Sanja Mišljenović, diplomirani arhitekt u Budimpešti.
